ALEVİLİKTE EDEBİ TERİMLER

Hüseyin DEDEKARGINOĞLU yazdı…

Sefalama: Cem başladıktan ve öncelikli olarak yapılması gerek hizmetler tamamlandıktan sonra, boş kalan zamanlarda sohbet ve muhabbet ortamına başlarken dedeye ve cemde bulunan canlara hoş geldin anlamında söylenen deyişlere sefalama denir. Sefalamalar genelde saz eşliğinde âşıklar tarafından söylenir. Dede de cemde bulanan tüm canlara hitaben karşılık verebilir.

Deyiş: Güncel yaşamı Alevi felsefesine göre tasvir eden, serbest konulu, az da olsa öğretici yönü bulunan ve Aleviliği çağrıştıran müzik ve şiir biçimidir. Edebî türlerden en yaygın olanıdır. Nefes ise düvaz imam ve deyişin alt tanımlamalarıdır.

Düvaz İmam: Düvaz, halk edebiyatı nazım şeklidir. Farsça on iki anlamına gelen Düvazdehin kısaltılmış söylenişidir. Düvaz İmam, cemde söylenen ve On İki İmam’ın adlarının geçtiği ve On İki İmamı öven deyişlerdir. Bu şiir-müzik türü, cemlerin en temel müziklerindendir. Düvaz İmam bir çeşit dua olarak da kabul edilebilir.

Tevhid: Tevhid, cemin ana bölümlerinden birisidir. Bu bölümde Alevi inanışının esası olan “Varlığın Birliği” ilkesi, sembollerle, müzik, semah ve deyişlerle ortaya konur. Hakk’ı tanımaktır. O tektir. Evreni O yaratmıştır. Her şey O’na muhtaçtır. Rahim ve Rahman olan O’dur. Esirgeyen bağışlayan da O’dur. O’ndan öncesi ve sonrası yoktur. Tevhid, cemin merkezidir. Varlığın yaratan ve yaratılan olarak ayrı ayrı görülmesini reddeder. Bunu ikilik olarak görür. Kısacası tevhide göre, yaratan ve yaratılan tektir. Aynı bütünün parçalarıdır. Tıpkı Hz. Muhammed ve Hz. Ali için söylenen elmanın iki parçaları olarak “Ete, kemiğe büründü yeryüzünde göründü. Yaratılan yaratandan gelmiştir ve ona dönecektir.” ifadesinde olduğu gibi. Varlığın birliği, her ne kadar Hallacı Mansur tarafından “Ene-l Hak” (Ben Hakk’ım) diye ifade edilse de, diğer taraftan da “La Mevcuda illallah” (Allah’tan başka mevcut yoktur) diye de ifade edilir. Hak-Muhammed-Ali üçlemesindeki ifadede Tevhit, Nübüvvet ve İmamete vurgu yapılmaktadır. Tevhit Allah, Nübüvvet Muhammed, İmamet ise İmamların atası Hz. Ali’dir.

Kelime-i Tevhit: Lailahe İllallah, Muhammeden Resulullah, Aliyyün Veliyullah Anlamı ise: Allah birdir, Hz. Muhammed O’nun Peygamberidir, Hz. Ali de O’nun Velisidir.

Mersiye: Alevi yol büyüklerine ve özellikle İmam Hüseyin’e ağıt olan bir müzik ve şiir biçimine mersiye (ağıt) denir. Bu müziğin şiiri hece ölçüsüyle olduğu gibi aruz ölçüsüyle de yazılmıştır. Muharrem matemiyle ilgili olanlarına da Muharremiye adı verilir. Cemlerde Kerbela Olayı’nın anlatıldığı bölümde okunur. Cemlerde mersiyeler okunduktan sonra saz çalınmaz.

Miraçlama : Miraçlamada Hz. Peygamberin miraca gidişi, yolda önüne aslanın çıkması, yüzüğünü aslana vererek geçmesi, Tanrı ile konuşmaları ve cennetten gelen taamın orada yenmesi, geri dönüp Kırklar Meclisi’ne varması, engürü (üzümü) ezip kırklara dağıtması ve kırklarla beraber semah dönmesi anlatılır.

Gülbang: Alevilikte duaya gülbang da denir. Sözcük olarak gülbank Farsça, dua Arapçadır. Aleviler her işe bir gülbang ile başlar. Genelde dede tarafından okunur.Gülbangın dili Türkçe ve anlaşılabilir bir yapıdadır. Metinler belli bir şablona bağlı olarak kalıplaşmış değildir. Cümleler kısa, birbiriyle uyumlu ve kafiyelidir. Toplumsal, kişisel ve evrensel istekler belirtilerek sıralanır. Gülbank içinde Üçler, Beşler, Yediler, 12 İmam, 14 Masumu Pâk, 17 Kemerbest ve Kırkların isimleri geçebilir. Söyleyenin durumuna, yani bilgisine, görgüsüne göre değişebilir. İrticalen o anki duruma göre değişen gülbanglar da olabilir.

Kaynak: TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2011 / 60’dan alınmıştır.